“J” harfiyle başlayan yabancı kökenli sözcükleri irdelediğimiz yazımızda “jimnastik”in yanı sıra “jandarma”ya da değinmiştik. Bu sözcüğün kökeni, Türk Dil Kurumu sözlüğünde “İtalyanca gendarme” diye belirtiliyordu.
Latin ve Germen dilleri arasında sözcük alışverişi yaygındır. Latin dillerinden günümüz Batı dillerine çok sayıda sözcük geçtiği biliniyor. Doğaldır ki aktarılan bu sözcükler alıcı dilin kurallarına göre kimi ses değişimlerine uğramıştır. Ben de TDK’nin sözlüğündeki açıklamaya dayanarak “jandarma”nın İtalyanca kökenli olabileceğini düşünmüştüm.
Değerli okurumuz Torçay Uluçay’dan “jandarma” sözcüğünün etimolojisi üzerine ayrıntılı bir mektup aldım. Torçay Bey, sözcüğün kökeninin İtalyanca değil Fransızca olduğunu söylüyor. Okurumuzun aydınlatıcı mektubunu paylaşıyorum:
“Sayın Aşut,
‘Jandarma’ sözcüğü, Fransızcadaki ‘gendarmerie’ sözcüğünün Türkçeleştirilmiş halidir. “J” harfi Türkçemizde olduğu gibi İtalyancada da yoktur. Bu yüzden ‘j’ harfi ile başlayan sözcükler dilimize her zaman Fransızcadan gelmiştir.
Bildiklerime güvenmekle beraber yanılıyor olabilirim de…
‘Gens d’armes’, Fransızcada ‘silahlı adamlar ya da silah adamları’ anlamında olup ‘jandarm’ diye okunur. Aynı şekilde İtalya’daki jandarmalara ‘carabinieri’ denir. ‘Gens d’armes’ isminin İtalyancaya mot-a-mot çevirisi ‘Genti d’armi (centidarmi diye okunur) olurdu ki ben İtalya’da yaşadığım yıllarda bu terimle hiç karşılaşmadım. Bu nedenle ‘jandarma’ sözcüğünün kesinlikle Fransızcadan geldiğini düşünüyorum.
Avusturya Lisesi’nde Almanca, İngilizce öğrendim. On dört yaşındayken İtalyanca öğrendim. Aynı yıl okulda iki dönem Latince dersi aldım. Boğaziçi Üniversitesi’nde Çeviri Bölümü’nde üç yıl Fransızca dersi aldım. Ayrıca sözcüklerin kökenleri ile amatörce ilgileniyorum.
Sözcüklerin halk dilinde uğradığı değişime saygı duyulmasını savunmanızı anlıyorum. Yine de ‘sigara’ sözcüğü gibi, okunması kolay sözcüklerin değiştirilmesini doğru bulmuyorum. ‘J’ harfinin telaffuzunun okumamış kesimde zor telaffuz edildiği konusunda sizinle hemfikirim. Bu arada spikerlere düzgün Türkçe konuşmayı ve sözcükleri doğru telaffuz etmeyi öğretmek gerektiğini düşünüyorum.
Yazılarınızı hiç kaçırmadan, büyük bir zevkle okuyorum.
Minnettarlık ve saygılarımla.”
* * *
“ÖZEL YAPIM ATA’MIZ…”
Eskiden Halk TV’de dönerdi bu reklam spotu. Şimdi Halk Kitabevi’nin bir promosyon tanıtımı olarak başka kanallarda seslendiriliyor. Atatürk’ün imzasını taşıyan hediyelik bir nesneden söz ediliyor bu reklamda. Kullanılan ifade şöyle: “Özel yapım Ata’mızın imzasının yer aldığı ahşap anahtarlık…”
İyi de “Özel yapım Ata’mız…” ne demek? Çok rahatsız edici bir tanıtım biçimi değil mi? Tamlamalarda tümcenin öğelerini oluştururken özensiz davranırsak böyle garip söz öbekleri çıkar ortaya! Özel yapım olan “Ata’mız” mı “anahtarlık” mı? Doğru anlatım, “Ata’mızın imzasının yer aldığı özel yapım ahşap anahtarlık…” olmalıydı.
Üç yıl önce Özdemir İnce ileti göndererek bu konuda dikkatimi çekmişti. Biz de değerli ozanımızın dileğini yerine getirerek ilgilileri uyarmıştık. Ama Türkiye bir garip ülke olmuş! Her kesimde tam bir umursamazlık egemen. Herkes, “Siz ne derseniz deyin, biz bildiğimizi okuruz!” havasında. O yüzden aynı yanlışlık üç yıldır sürüyor…
* * *
“SAVUNMAK” EDİMİ YANLIŞ KULLANILIYOR
Değerli ozan dostumuz Eray Canberk uyarıyor:
“Özellikle Cumhuriyet gazetesinde ‘iddia etmek, ileri sürmek’ yerine bu sözcük kullanılıyor gibime geliyor. Sözgelişi ‘Falanca siyasetçi enflasyonun giderek artacağını savundu’ yerine ‘… iddia etti’ ya da ‘… ileri sürdü’ demek daha doğru olur diye düşünüyorum.”
Evet, benzer söylemleri handiyse bütün yayın organlarında görüyoruz. “İleri sürdü”nün yerini “savundu” edimi almış durumda…
* * *
Görüyorsunuz işte, doğru Türkçe için en çok titizlenenler, “sözcüklerin efendisi” ozanlar oluyor yine!
